वेस्ट सिक्कीम बर्डिंग

ट्रिप ला निघायच्या आधी ...

साधारण २०१८ पासून मी नियमित पक्षीनिरीक्षण सहलींना जाऊ लागलो, आणि तेव्हापासूनच सिक्कीम बाबत ऐकून होतो. तिथे असणाऱ्या पक्षी विविधतेचि माहिती इतर तज्ज्ञ पक्षिनिरीक्षकांकडून कळली होती. सहलीच्या तपशीलात जाण्यापूर्वी, सिक्कीमच्या भौगोलिक रचनेबद्दल थोडक्यात माहिती घेऊया.

सिक्कीम राज्य मुख्यतः तीन भागांत विभागलेला आहे –

• भूतानच्या सीमेवर असणारं पूर्व सिक्कीम
• नेपाळला लागून असलेलं पश्चिम सिक्कीम, आणि
• उंच डोंगराळ भाग असलेले उत्तर सिक्कीम, जे चीनच्या सीमेवर आहे (काही भाग नेपाळलाही लागून आहे)

राज्याचा बराचसा भाग डोंगराळ असून काही ठिकाणी हिमाच्छादित शिखरे आहेत. राज्यभर अनेक निसर्गरम्य स्थळे असून, दरवर्षी हजारो पर्यटक इथे भेट देतात.

गेल्या वर्षी जानेवारीत मी पूर्व सिक्कीममध्ये पक्षीनिरीक्षणासाठी गेलो होतो. तिथलं हिवाळ्यातलं तापमान खूपच कमी असतं. त्या वेळेस, पावसामुळे आणि हिमवर्षावामुळे आम्ही सगळ्या नियोजित जागांवर जाऊ शकलो नाही. आम्ही पाकयोंग भागात गेलो होतो, पण सुप्रसिद्ध अशा सिल्क रूट वर असणाऱ्या झुळूक ह्या डोंगरावरील ठिकाणी जाऊ शकलो नाही. आदल्या रात्री चांगलाच पाऊस होता, आणि सकाळी पडलेल्या थंडीमुळे त्याचा बर्फ झाला होता. अशा बर्फाळ रस्त्यावरून गाडी घसरण्याची खूप शक्यता असते, आणि इथे सगळा रस्ता म्हणजे फक्त घाट. घसरलो तर वाचण्याची शक्यता शून्य. त्यामुळे, गाड्यांना वर जायला परवानगी मिळत नाही.

ह्या वर्षी जंगलहाईक च्या सिक्कीम ट्रिप मे महिन्यात असणार होत्या (थोडी कमी थंडी किंवा बर्फ) आणि ह्यात पूर्व आणि पश्चिम दोन्ही भागांचा अंतर्भाव होता पण मी फक्त पश्चिम सिक्कीम ला जायचं ठरवलं (एकतर ट्रिपचे दिवस वाढत होते, आणि त्यात मी आधी पूर्व भागात जाऊन आलो होतो).

पहिला दिवस – प्रवास, प्रवास, आणि फक्त प्रवास

१ मेच्या मध्यरात्री माझा प्रवास सुरू झाला. माझं फ्लाइट होतं २:४५ चं, तेही हैदराबाद पर्यंत. तिथे ४ तास थांबून मग पुढचा बागडोगरा चा प्रवास (म्हणजे झोपेचं खोबरं). खरं सांगू का, प्रत्येक वेळेस मी अशा अपरात्री निघतो, तेव्हा मनात विचार येतो कि ह्यापुढे फक्त दिवसा-उजेडातली आणि तेही शक्य तेव्हा डायरेक्ट फ्लाईट घ्यायची. पण परत तिकीट काढतांना किमती बघितल्या कि गुपचूप मिळेल ते स्वस्त फ्लाईट बुक करतो.. आणि हे दरवेळी असंच घडतं 😟.

हैदराबाद मध्ये ४ तास होतो, म्हणजे खरंतर लाउंज मध्ये आरामात बसणं शक्य होतं, झोपेच्या अभावामुळे असेल कदाचित पण मी तेही केलं नाही. विमानतळावर असंच कुठेतरी बसलो आणि तिथे माझ्या नकळत पाण्याच्या बाटलीचं झाकण उघडं राहिलं, (हो, tupperware असून सुद्धा) आणि कॅमेऱ्याची बॅग खालून भिजली, ती तशीच उचलली तर tshirt सुद्धा ओला झाला. नशीब एवढंच कि कॅमेरा आणि लेन्सला पाणी लागलं नाही.

त्यात भर म्हणजे हैदराबाद हुन सुटणारं विमान एक तास उशिरा निघालं. बरं उशीर होतोय ह्याची कुठलीच पूर्वसूचना नव्हती. वेळेवर विमानात बसलो, आणि पुढचा तासभर आतच बसून होते सगळे प्रवासी. काहीच कारण समजलं नाही. शेवटी सकाळी ११ वाजता बागडोगरा इथे पोहोचलो. इथे मला स्मिता गुप्ता हि सह-प्रवासी भेटली, तिचं विमान हे दिल्लीहून आलेलं होत

आधी अविनाश ने फोन करून ड्राइवरचा नंबर दिलेला होता. मग त्याला शोधून आमचं सामान गाडीत चढवलं. पण आमचा पुढचा प्रवास काही लगेच सुरु झाला नाही. तुम्ही कधी बागडोगरा ला गेला नसाल तर सांगतो, इथून बाहेर पडणं हे एक दिव्य असत. बाहेर पडायचं एक गेट आणि एकाच वेळी तिथे धाव घेणाऱ्या असंख्य गाड्या. त्यात आपला नंबर लवकर लागणं केवळ अशक्य. दरवेळचा हा गोंधळ ठरलेला आहे.

तिथून मग आम्ही मेल्ली गावाकडे निघालो. इथेच आम्हाला अविनाश आणि इतर सह-प्रवासी भेटणार होते. पूर्व सिक्कीम ची सहल संपवून ते तिथेच पोहोचणार होते. अंतर म्हणाल तर फक्त ७० किलोमीटर होतं, त्यामुळे मग लंच साठी एकत्र भेटायचं ठरलं होतं. पण सिलिगुरी शहरातील ट्रॅफिक आणि घाटात सुरु असलेलं रस्ते-बांधणीच काम, ह्यामुळे आम्हाला तिथे पोहोचायला जवळ-जवळ ३ वाजले. तो पर्यंत बाकीची मंडळी खूपच कंटाळलेली होती (तरी बरं, त्यांनी आधीच जेवून घेतलं होत). माझं म्हणाल, तर काल रात्रीपासून फार काही खाल्लेलं नसल्याने पोटात भूक खवळली होती, त्यामुळे कोणालाही साधा hi-हॅलो न करता, तडक जेवणाच्या टेबलाकडे धावलो.

तो पर्यंत सामान आणि माणसांची पुनर्रचना करण्यात आली होती. म्हणजे मी असलेल्या गाडीत (ड्राइवर राय जी), बरोबर श्याम आणि नीता पोतनीस आले. हे दोघेही खूप वर्षांपासून पक्षीनिरीक्षण आणि फोटोग्राफी करत आहेत आणि त्यांच्याबरोबर बऱ्याच सहली करण्याचा योग मला आला होता.

दुसऱ्या वाहनात चालक आमोस, स्मिता, आमचा टूर लीडर अविनाश, अंजु ताई (हल्लीच मी त्यांच्याबरोबर सत्ताल-उत्तराखंड ची सहल केली होती), आणि शिवा सर (म्हैसूरचे एक खूप अनुभवी पक्षीनिरीक्षक – २०२२ च्या अरुणाचल प्रदेश सहलीत माझ्यासोबत होते – https://agashe.in/blog-2022-03-mishmi.php).

इथून पुढे आम्हाला अजून ६०-७० किलोमीटर जायचं होतं, साधारण ३:३० वाजता आम्ही निघालो. पुढे जोरेथांगपर्यंतचा रस्ता बरा होता. पण त्यानंतर मात्र खूपच खराब होता रस्ता (खरंतर इथे खड्ड्यांशिवाय दुसरं काहीही नव्हतं). गुगल मॅप चा उपयोग किती होईल ह्याची काही कल्पना नव्हती, आणि आमच्या ड्रायव्हर्स ना सुद्धा रस्त्याची माहिती नव्हती. त्यात आता अंधार पडत होता, पण नशिबाने एक टेम्पोवाल्याने आम्हाला थोडी मदत केली आणि संध्याकाळी ७ नंतर इप्सित स्थळी पोहोचलो.

आम्ही तिथे थांबलो खरे (बोधी विला अशी पाटी दिसली म्हणून), पण काळोखामुळे काहीही दिसत नव्हतं. पण तेवढ्यात तिथे आमच्या होमस्टे चे मालक आले आणि त्यांनी आम्हाला साधारण १०० फूट खाली असणाऱ्या होमस्टे कडे नेलं.

बाहेरून तरी ती इमारत व्यवस्थित दिसत होती पण आत गेल्यावर कळलं कि आमची (मी आणि शिवा सर) खोली जरा अडनिड्या जागेत होती. इथे पहिल्या मजल्यावर जाणाऱ्या जिन्याचं छत थोडं खाली होतं, त्यामुळे तिथे वाकूनच वर जावं लागत होतं. आमची खोली तर दुसऱ्या मजल्यावर होती (फक्त आमचीच) आणि इथला जिन्याने वर जाणं अजून कठीण होतं, कारण इथे पायऱ्यांची रुंदीसुद्धा कमी होती. वर गेल्यावर खोली तशी बऱ्यापैकी प्रशस्त होती, पण बाथरूम चा दरवाजा फारच अरुंद होता (अंग आक्रसून आत शिरावं लागेल असा). पण इथल्या भिंती लाकडी असल्यामुळे थंडी पासून संरक्षण चांगलं होत होतं.

परत भूक लागलीच होती, त्यामुळे पटकन कपडे बदलून आम्ही खाली जेवायला गेलो. आमचे यजमान दाम्पत्य अगदी अगत्यशील, प्रेमळ होतं. जेवणातले पदार्थ मुख्यतः स्थानिक होते पण इथलं जेवण नेहमी ताज आणि चविष्ट होतं.

दिवसभर प्रवासात आम्ही दमून गेलो होतो, त्यामुळे ९ वाजताच मी निद्रादेवीच्या आधीन झालो होतो.

दुसरा दिवस - ओखरें-हिले मधील पक्षी

ठरल्याप्रमाणे सकाळी ५:३० वाजता आम्ही तयार होतो. गरमागरम चहा मिळाल्यामुळे उत्साह अजून वाढला. आमच्या होमस्टे च्या मालकांनी वन खात्याशी संपर्क करून, अभयारण्याचे दरवाजे लवकर उघडण्याची व्यवस्था केली होती, त्यामुळे तिकिटाशिवाय आत जाता आलं (म्हणजे, तिकिटं आम्ही परत येतांना घेतली, सकाळी त्यासाठी थांबलो असतो, तर आत जायला उशीर झाला असता).

आमचं बोधी विला होमस्टे हे साधारण ७५०० फूट उंचीवर होतं, तिथून आम्ही रोडोडेंड्रॉन अभयारण्याच्या मुख्य दरवाज्यापर्यंत जाणार होतो, ते ठिकाण साधारण ८००० फूट उंचीवर आणि साधारण १०-१२ किलोमीटर अंतरावर होतं. सकाळच्या सत्रात आम्ही ह्या भागात हिंडणार होतो. पक्षिनिरीक्षणाचं स्वरूप नेहमीसारखं होत, म्हणजे जास्त अंतर हे गाडीतून जायचं, पण अधे-मध्ये पक्षांचे आवाज किंवा हालचाल जाणवली तर खाली उतरून चालत पक्षी शोधायचे.

रस्त्यात सर्वत्र एका बाजूला दरी आणि दुसरीकडे डोंगर. सगळीकडे मस्त गर्द झाडी होती, त्यात काही ठिकाणी बांबूचे वन देखील होतं. हे बांबू म्हणजे पॅरटबिल्स पक्ष्यांचे आवडते ठिकाण (आणि आमच्यासाठी अपेक्षा वाढवणारं). विशेष म्हणजे इथल्या जंगलात रेड पांडा नावाचा एक दुर्मिळ प्राणी सुद्धा आढळतो, पण त्याच दर्शन फारच दुर्लभ.

इथे पूर्वेकडच्या भागात सूर्य लवकर उगवतो, त्यामुळे ५:३० वाजता सुद्धा चांगलं उजाडलेलं असतं, पण आज धुक्यामुळे प्रकाश तेवढा चांगला नव्हता.

संपूर्ण जंगलात कोकीळ वर्गातल्या पक्षांचे खूप आवाज येत होते. पण अगदी पहिला पक्षी दिसला तो होता लालसर डोक्याचा Rufous-capped Babbler. ३ पक्षी होते तिथे, पण त्यांनी फोटोसाठी फार वेळ दिला नाही. तिथे प्रामुख्याने Indian Cuckoo, Eurasian Cuckoo, आणि Large Hawk Cuckoo अशा तीन कोकीळ पक्षांचे आवाज ऐकू येत होते. अरे आणि Himalayan cuckoo राहिलीच कि. पूर्वी एकदा क्लारा (जिच्याबरोबर आम्ही आधी बऱ्याच ट्रिप्स केल्या आहेत) ने इंडियन आणि यूरेशिअन cuckoo चे आवाज ओळखण्याची एक क्लुप्ती सांगितली होती. एकीचा आवाज “Cuck ….. coo” असा आणि दुसरीचा असाच दोन वेळा केला जाणारा “Cuck .. coo .... cuck ..coo” (जणूकाही ती ओरडते, काका-काकू). मग त्यात काका-काकू म्हणणारी ती इंडियन Cuckoo आणि दुसरी यूरेशिअन असं सोप्या शब्दात वर्गीकरण. पण ह्या कोकिळांचे फक्त आवाज येत होते, त्यांना शोधणं महा कठीण काम. एखादवेळेस दिसली तरी इतक्या लांब कि फोटो काढणं अशक्यच.

जस-जसे आम्ही वर जात होतो, तसे आम्हाला बरेच वेग-वेगळे पक्षी दिसत होते. त्यात Oriental turtle dove मोठ्या संख्येने होते. एका ठिकाणी झाडावर छान फुललेल्या फुलात एक Green-tailed Sunbird न्याहारी करत होता. दोन Sclay Laughingthrushes तेवढ्यात रस्ता क्रॉस करून दरीच्या बाजूला पळाले. पण तिथे जाऊन ते काही काळ थांबले, त्यामुळे त्यांचे फोटो मिळाले.

साडे आठच्या सुमारास आम्ही वर पोहोचलो होतो. इथूनच पुढे बरसें कडे जाणारी पायवाट सुरु होते. मग आम्ही गाड्या तिथेच पार्क करून पुढे गेलो. हो पण त्याआधी आम्ही ब्रेकफास्ट साठी थांबायचं ठरवलं. जवळच एक चहाची टपरी दिसली, छोटी वाटली तरी, आत गेल्यावर आम्ही सगळे जण बसू शकू इतकी व्यवस्थित जागा होती तिथे. तिथे मग मॅग्गी आणि चहा अशी न्याहारी झाली.

विश्रांतीनंतर आम्ही ऱ्होडोडेंड्रॉन अभयारण्याकडे जाणाऱ्या पायवाटेवर निघालो. हा साधारण ५ कि.मी चा मार्ग आम्ही हिंडणार होतो, पण जाऊन-येऊन त्यासाठी निदान ५-६ तास तरी लागलेच असते (मध्ये मध्ये असणारे पक्षी-निरीक्षण थांबे विचारात घेऊन). त्यामुळे तो बेत आम्ही उद्यावर ढकलला. आज फक्त थोडं अंतर जाऊन येऊ असं ठरवलं. इथे दिलेल्या नकाशावर नजर टाकली तर असं दिसेल, कि पूर्ण ट्रेक हा खूपच मोठा आहे, थेट दार्जिलिंग गाठता येईल असंही शक्य आहे. बऱ्याच ठिकाणी इथे कॅम्पिंग (म्हणजे रात्री तंबू ठोकून राहण्यासारखी जागा) साठी सोय आहे.

आम्ही पायऱ्या चढायला सुरुवात करत होतो तिथेच White-browed Fulvettas चे आवाज ऐकू आले. ३-४ पक्षी होते आणि अगदी जवळच्या झुडुपांमध्ये बागडत होते. थोडं निरखून बघितल्यावर, तिथल्या कचऱ्याजवळ २ Chestnut-headed Laughingthrush सुद्धा दिसले. मग लांबलचक शेपटीचा एक Yellow-billed Blue Magpie सुद्धा दिसला जवळच.

हि पायवाट बऱ्यापैकी नीटनेटकी होती. २-३ जणांना एकत्र चालता येईल अशी रुंद आणि इथले चढ-उतार सुद्धा फार तीव्र नव्हते. थोडंसं आत गेल्यावर झाडी थोडी दाट झाली, तिथे अविनाश ला Scaly-breasted Cupwing चा आवाज आला. हा पक्षी फारच लाजरा, तो पानांमध्ये आतल्याआत फिरत राहतो, त्यामुळे फोटो काढणं खूप कठीण. पण दुर्बिणीच्या साहाय्याने त्याचं छानसं दर्शन झालं. ह्या कपविंग ने जरी आम्हाला हुलकावणी दिली, तरी त्याची भरपाई लगेचच दुसऱ्या एक दुर्लभ अशा Rufous-throated Wren-Babbler ने केली. ह्याने मग अगदी मस्त फोटो घेऊ दिले आम्हा सर्वांना.

इथल्या भागात गेले काही दिवस अधून-मधून पाऊस असल्याने, पायवाट काही ठिकाणी जराशी निसरडी झाली होती. तेवढा भाग सोडला तर आम्ही अगदी आरामात चालत होतो. दोन्ही बाजूला जंगल अतिशय सुंदर होतं, त्यात आज तापमान सुद्धा आल्हाददायक होतं.

पुढे एका ठिकाणी आम्ही एका सुतारपक्षाचा आवाज ऐकला. मग थोड्या प्रयत्नाने आम्हाला त्या Darjeeling woodpecker चं दर्शन झालं. ह्या पायवाटेवर साधारण एखाद किलोमीटर अंतर जाऊन मग आम्ही परत फिरलो. तो पर्यंत, आकाशात ढग जमा व्हायला लागले होते, त्यामुळे पक्षांचा वावर/आवाज कमी झाल्याचं जाणवत होतं.

परततांना, प्रवेशद्वाराजवळ परत एकदा Laughingthrush दिसला, ह्यावेळेस त्याने फोटो देखील घेऊ दिले.

आम्ही गाड्यांजवळ परतलो तो पर्यंत १२ वाजून गेले होते, पण तडक होमस्टे कडे परत न जाता आम्ही वाटेत पक्षी बघत गेलो. ह्या वेळेस आमचं मुख्य लक्ष होतं Great Parrotbill. हा पक्षी मी मागे एकदा दार्जिलिंग जवळ बघितला होता, पण खूप प्रयत्नांनंतर, आणि तोही अगदी थोडाच वेळ.

इथे अविनाश ने लांबून येणारे Brown Parrotbills चे आवाज ऐकले. ते आवाज खाली दरीतून येत असल्याचं जाणवत होतं. पण थोडा वेळ वाट पाहिल्यानंतर तिथल्या सूचिपर्णी वृक्षांमध्ये काही हालचाल जाणवली. आम्ही सर्व घाई न करता त्यांच्या वर येण्याची वाट बघत होतो, मग लवकरच त्याचे फळ (म्हणजे फोटो हो) मिळाले. पण खूप वेळ वाट बघूनसुद्धा Great Parrotbill ने काही दर्शन दिलं नाही (एकदा फक्त लांबवर त्याचा आवाज आला, पण तेवढंच).

आम्ही परतेपर्यंत १:३० वाजले होते. दिवसाउजेडी आमच्या होमस्टे ची इमारत नीट बघता आली. आमच्या मुख्य इमारतीशेजारी २ बैठी घरं होती, थोडं खाली ४ तंबूवजा खोल्या होत्या. एकूणच परिसर त्यांनी खूप छान/स्वच्छ ठेवला होता.

दुपारच्या सत्रात ३ वाजता बाहेर पडायचं असा आमचा प्लॅन होता, त्यामुळे आता जेवणानंतर विश्रांतीसाठी काही फार वेळ मिळाला नाही.

ठरल्याप्रमाणे आम्ही सर्व ३ वाजता बाहेर पडलो. आत्ता खालच्या बाजूस असलेल्या ओखरे गावाजवळ भटकायचं असं ठरलं. हाही डोंगराळ भागच पण इथे थोडी मनुष्यवस्ती असल्याने इथे कदाचित काही वेगळे पक्षी दिसू शकतात. त्या संध्याकाळी जवळ-जवळ सगळा वेळ Great Barbet ह्या पक्षाचा एकसुरी आवाज ऐकू येत होता. हिमालयाच्या ह्या भागात हा बऱ्यापैकी सहज दिसू (निदान ऐकू तरी) शकणारा असा हा पक्षी.

मनुष्यवस्तीजवळ पक्षी फारसे दिसत नव्हते, त्यामुळे मग आम्ही त्यातल्या त्यात निर्मनुष्य अशा जागांवर जास्त वेळ काढला. हा निर्णय अगदी योग्य ठरला, आणि आम्हाला काही-ना-काही पक्षी दिसतं राहिले. इथे आम्हाला Eurasian Cuckoo बऱ्यापैकी मोकळ्या जागेत दिसली. तसंच, शेवाळ्याने भरलेल्या एका वृक्षाच्या खोडावर आम्हाला एका treecreeper ची हालचाल दिसली. ह्या पक्ष्याचं वैशिष्ट्य म्हणजे, ते फांद्यांऐवजी खोडांवरच वर वर चढतांना दिसतात. सालीत लपलेले किडे टिपून खाणं, हे त्यांचं लक्ष्य असत. जवळच Rufous Sibia पक्षांची जोडी मंजुळ गान करीत होती.

ह्या सत्रातील बराचसा प्रवास हा गाडीतूनच झाला पण तरीही त्या २ तासात आम्हाला Grey-headed Canary Flycatchers दिसले, २-३ प्रकारच्या कोकिळा दिसल्या, Rufous-bellied Niltava, Golden-breasted Fulvettas, Rufous-capped Babblers, तसेच ४-५ प्रजातींचे warblers, व इतर काही नेहमी दिसणारे पक्षी, असं बरंच काही दिसलं. पण, अर्थातच सगळ्याचे फोटो काही मिळाले नाहीत.

संध्याकाळी मग गरमागरम चहा सोबत आम्ही दिवसभराच्या पक्षिनिरीक्षणाचा आढावा घेतला

रात्रीचं जेवण ८ वाजता झालं आणि त्यानंतर मग आम्ही उद्या काय करायचं ह्याविषयी थोडी चर्चा केली. आमच्या सर्व सहकार्यांपैकी शाम नि नीता नुकतेच आजारातून सावरत होते, त्यामुळे ते सकाळच्या ५ किलोमीटर च्या ट्रेक वर येणार नव्हते. अंजु ताईंना पण एवढा डोंगर चढणं/उतरणं जमलं नसतं त्यामुळे मग आम्ही उरलेल्या ४ जणांनी सकाळी ५ वाजता निघायचं नक्की केलं (दुपारच्या जेवणाला परत यायचं तर निदान ५ वाजता तरी निघणं भाग होतं). बरोबर आम्हाला पाणी आणि ब्रेकफास्ट सुद्धा न्यावा लागणार होता (कॅमेरा बॅगेबरोबर).

इतरांना अर्थातच एवढ्या लवकर निघावं लागणार नव्हतं, त्यांच्यासाठी ६ वाजता निघून चालणार होतं.

दिवस तिसरा - ट्रॅगोपान दिसणार का?

बरोबर ५ वाजता आम्ही बाहेर पडलो. सॅटायर ट्रॅगोपान दिसण्याची शक्यता असल्याने आज आम्हाला विशेष उत्साह जाणवत होता. अर्थात तो दिसेलच याची खात्री नव्हती, पण आमचा अविनाश वर भरवसा होता (म्हणजे तो शोधण्याचा पूर्ण प्रयत्न करेल हे माहित होतं).

खरंतर आम्ही ठरवलं होतं कि मध्ये कुठे ना थांबता ट्रेल सुरु करायचा पण वाटेत एका ठिकाणी अविनाशने चालत्या गाडीतूनच ३ Ashy Wood Pigeons दाखवली. बऱ्यापैकी जवळ असल्याने मग थांबणं भाग होतं.

आज आभाळ सुद्धा छान निरभ्र होतं त्यामुळे जंगल जरी घनदाट असलं, तरी फोटोसाठी प्रकाश बऱ्यापैकी असण्याची शक्यता होती. परत एकदा प्रवेशद्वाराजवळ आमच्या स्वागतासाठी White-browed Fulvettas सज्ज होते.

जस-जसं आम्ही आत शिरलो तसं जंगल घनदाट होऊ लागलं, मध्ये मध्ये थोडे बांबूचे वन देखील होते. पण दुर्दैवाने आज पक्षी खूपच कमी दिसत होते. सकाळचा चांगला प्रकाश बघता, आमच्या अपेक्षा वाढल्या होत्या, पण तसं काही घडत नव्हतं. अविनाश अगदी लहानश्या आवाजांकडे सुद्धा बारीक लक्ष ठेवून होता. पण फार काही आवाज देखील ऐकू येत नव्हते. काल आम्हाला इतर बरेच ट्रेकर्स दिसले होते, पण आज त्यांची संख्यासुध्दा फारच कमी होती.

इथल्या पायवाटेवर प्रत्येक कि.मी. नंतर पाट्या होत्या, त्यामुळे आपण किती अंतर चाललो (आणि अजून किती बाकी आहे), हे समजत होतं. तिथल्या २ कि मी च्या पाटी जवळ आम्हाला कोकिळा आणि सुतारपक्षांचे आवाज ऐकू आले. आम्ही ते बाहेर येईपर्यंत थांबलो नाही, कारण अजून बरंच अंतर जायचं होतं. अविनाश सतत कानोसा घेतं होता, पण अजून तरी कुठेही ट्रॅगोपान चा मागमूस नव्हता. अशाच एका वळणावर मग Rufous-gorgeted Flycatcher आणि Long-tailed Minivets दिसले.

थोडं पुढे गेल्यावर काही छोट्या पक्षांचे आवाज कानावर आले. ह्याचा अर्थ कदाचित एखादा मिश्र-थवा जवळपास असू शकतो, इथे आमच्या अपेक्षा थोड्या वाढल्या. मिश्र-थवा म्हणजे त्यात बऱ्याच प्रजातीचे छोटे पक्षी एकत्र येतात (मोठ्या संख्येमुळे त्यांना शिकारी पक्षांपासून संरक्षण मिळते). थोड्याच वेळात तिथे अचानक अनेक पक्षी दिसू लागले. त्यात प्रामुख्याने होते Yellow-browed टिट and Coal Tits, Golden-breasted आणि White-Browed Fulvettas, 3 प्रकारच्या Yuhinas, खूप सगळे warblers, Black-throated Parrotbill, आणि minivets. इथे मला Gold-naped finch चाही फोटो मिळाला.

अजूनही ट्रॅगोपान चा पत्ता नव्हता, पण इतर काही वेगळे पक्षी मात्र मिळाले. अचानक एका मोठ्या (थोड्या कर्कश्श) आवाजाकडे आमची नजर गेली. तिथे असणाऱ्या Nutcracker ने मग चांगले फोटो काढू दिले. वर डोंगराच्या दिशेला आम्ही फोटो काढत असता, दरीच्या बाजूला एक पक्षी अचानक आमच्या खूप जवळ आला. ह्या Himalayan Shortwing चे अगदी मस्त फोटो मिळाले. नवल म्हणजे, थोड्या वेळापूर्वी हा पक्षी आम्हाला एक झुडुपात दिसला होता, तेव्हा त्याचा फोटो काढण्यासाठी आम्ही खूप कष्ट घेतले, आणि इथे तर तो स्वतःहून जवळ आला होता.

सहाच्या सुमारास आम्ही वर यायला सुरुवात केली होती आणि आता ९ वाजत आले होते, अजून एखाद कि मी जायचं होत आम्हाला पण तेवढ्यात आम्हाला एक थोडा सपाट गवताळ भाग दिसला. ब्रेकफास्ट उरकायला हि जागा अगदी योग्य होती. आम्ही सगळेच तो पर्यंत बऱ्यापैकी दमलो होतो, आणि आता भूक पण लागली होती.

आम्ही तिथे छानपैकी गवतावर बसून थोडा आराम केला. तेवढ्यात तिथे एका शाळेतल्या मुलांचा ग्रुप आला. हि सगळी छोटी मंडळी, इतक्या आरामात वर चालून आली होती आणि त्यांच्या चेहऱ्यावर कुठेही थकवा नव्हता. त्यांचा उत्साह बघून मग आम्ही पण उत्साहात पुढे निघालो.

थोड्याच वेळात आम्ही त्या ५ कि मी च्या थांब्याजवळ पोहोचलो (मध्ये कुठलेही पक्षी वगैरे दिसले नाहीत). इथे थोडे तंबू पसरलेले दिसत होते, एक नीट बांधलेलं घरासारखं काहीतरी होतं, बहुतेक ते गेस्टहाऊस असावं. इथेही थोडं पुढे जाऊन आम्ही ट्रॅगोपान आणि Parrotbills चा शोध घेतला, पण इथेही नन्नाचाच पाढा.

साडेदहा वाजता आम्ही परतीचा प्रवास सुरु केला, १ पर्यंत लंच साठी परत जाऊ ह्या हिशोबाने. सकाळचा वेळ साधारण पक्षिनिरीक्षणासाठी सर्वात चांगला आणि ती वेळ आता निघून गेली होती, त्यामुळे ट्रॅगोपान दिसण्याच्या आमच्या आशा आता धूसर झाल्या होत्या. त्यात भर म्हणजे, थोड्याच वेळात बारीक बारीक पाऊस सुरु झाला. मी कॅमेरा कव्हर बाहेर काढण्याचा विचार करत होतो, तेवढ्यात मला अविनाश च्या हालचालीत काहीतरी बदल जाणवला. त्याने खोल दरीत ट्रॅगोपानचा पुसटसा आवाज ऐकला होता. अचानक आमच्या हृदयाचे ठोके वाढले..

मग सुरु झाला एक वाट पाहण्याचा खेळ. इकडे पाऊसाचा जोर हलकासा वाढला होता (पण अजूनही रेनकोट शिवाय थांबू शकत होतो आम्ही). अविनाश ने खुणेनेच एक इशारा केला, कि पक्ष्याचा आवाज आता थोडा जवळ-जवळ येत होता. साधारण त्याने दाखवलेल्या दिशेने बघत असतांना अचानक त्या झाडीत मला लालसर रंगाचा पक्षी दिसला, एवढं मस्त वाटलं ते बघून कि त्या आनंदात मी कॅमेरा तयार ठेवणं विसरलो, आणि माझ्या डोळ्यादेखत ट्रॅगोपानने रस्ता क्रॉस केला देखील.

अशी संधी काही वारंवार येत नसते, त्यामुळे थोडं वाईट वाटलं पण निदान डोळ्यांनी छान बघता आलं हा आनंद सुद्धा होता. डोंगराकडे गेलेल्या त्या पक्षाला परत बघण्याचा मी प्रयत्न केला पण त्या दाट झाडीत काहीही दिसणं शक्यच नव्हतं.

आता माझी फोटो मिळण्याची उरलीसुरली आशा सुद्धा संपली होती, पण अविनाश अजूनही आशावादी होता. हा ट्रॅगोपान परत एकदा खालच्या दिशेला येईल असं त्याला मनापासून वाटत होतं. आणि आश्चर्याची गोष्ट अशी कि तो खरंच परत आला. ह्यावेळी मात्र मी मागची चूक केली नाही. अर्थात पाऊस तो पर्यंत वाढलेला असल्याने, कॅमेरावर प्लास्टिक (आणि अंगात रेनकोट) सांभाळत कमी झालेल्या प्रकाशात मिळतील तसे फोटो काढले.

पाऊस कमी होत नसल्याने मी शेवटचे काही फोटो काढून कॅमेरा बॅगेत बंद करून ठेवला. नंतर तो ट्रॅगोपान अजून एकदा खाली वर करून गेला, ह्या वेळेस मी आरामात नुसत्या डोळ्यांनी त्याचं दर्शन घेतलं.

आता पाऊस जोरदार कोसळत होता, पण जवळच आम्हाला एक छोटा आडोसा मिळाला (जाण्या-येणाऱ्यांसाठी सावलीत बसता येईल अशी व्यवस्था होती). तिथे थांबून मग आम्ही कॅमेरा, दुर्बीण, सगळ नीट प्लास्टिक कव्हर्स मध्ये ठेवलं आणि मगच पुढे निघालो.

आम्ही खाली उतरलो, तेव्हाही पाऊस पडतच होता. त्यामुळे वाटेत परत बर्डिंग होऊ शकलं नाही, त्याचा फायदा इतकाच, कि आम्ही खूप पटापट खाली पोहोचलो. तिथून मग धावत गाडीत बसलो, आणि होमस्टे कडे निघालो. पाऊस पडतच होता, पण आता आमची काही तक्रार नव्हती (ट्रॅगोपान दर्शन झालेलं होतं ना 😀).

दुपारचं सत्र आज आम्ही २:३० वाजता चालू करायचं ठरवलं होतं, त्याप्रमाणे सर्व जण तयार झालो. तेव्हा पाऊस नव्हता, पण आकाश अजूनही ढगाळ होतं. आम्ही निघणार तेवढ्यात आवारातच Lesser cuckoo चा आवाज ऐकू आला. थोड्या वेळाने ती cuckoo आमच्या जवळच्या एक झाडावर बसली. बसली कसली, तिने ठिय्याच मारला तिथे. त्यामुळे मग आम्हाला फोटो/ विडिओ सगळं काही आरामात मिळालं (नाही म्हणायला धुक्यामुळे थोडं अंधुक दिसत होतं तेव्हा, हा प्रॉब्लेम होता).

१०-१५ मिनिटे तिथे गेली आणि आम्ही परत एकदा हिले च्या वाटेवर निघालो. आम्ही वर पोहोचलो पण तो पर्यंत पावसाला सुरुवात झालेली होती. मग परत एकदा आमचा मोर्चा त्या चहाच्या टपरीकडे वळला. अशा मस्त पावसाळी, कुंद वातावरणात गरमागरम चहाची आठवण नसती झाली तरच नवल!. थोड्याच वेळात तिथे आम्हाला आलं घातलेला मस्त कडक चहा मिळाला.

साधारण तासभर गेला असेल, पण पावसामुळे बाहेर पडणं शक्यच नव्हतं. आम्ही बाहेर आलो ते आमच्या ड्राइवर ने बोलावल्यामुळे. बाहेर एक मस्त इंद्रधनुष्य दिसत होतं, ते पाहायला तो आम्हाला बोलावत होता.

आता पाऊस थांबला होता, आणि अजून फारतर तासभरच बर्डिंग शक्य होतं. त्यामुळे आम्ही लगेच कामाला लागलो.

त्या थोड्या वेळात आम्हाला ४-५ प्रकारच्या पक्षांनी दर्शन दिलं पण त्यात विशेष होता तो Hume's Bush Warbler. हा सुद्धा खरंतर झुडुपात लपणारा पक्षी, पण आज त्याने आम्हाला खूप चांगले फोटो काढू दिले.

पाऊसाचा जोर परत एकदा वाढल्याने आम्हाला लवकर परत यावं लागलं.

दिवस चवथा - पेलिन्ग कडे प्रयाण

परत एकदा आम्ही ५ वाजता बाहेर पडलो. सकाळचा वेळ पुन्हा हिले जवळ घालवून, ब्रेकफास्ट करून, पेलिंग ला जायचं असा बेत होता. वरती (चहाच्या टपरीजवळ) सुरुवात करून खाली होमस्टे पर्यंत आलो (चालतांना खाली उतरत येणं सोपं होतं, त्यामुळे वरून सुरुवात)

गेल्या २ दिवसात मला फक्त एकंच नवीन पक्षी (लाइफर) मिळाला होता पण आज सकाळच्या छोट्या सत्रात आजून एक मिळाला. तो होता Broad-billed Warbler. इथे तो मिळण्याची शक्यता होतीच आणि शिवा सरांनी मला काल ह्याचा फोटो सुद्धा दाखवला होता. आणि नुसता दिसला नाही, तर मस्त फोटो सुद्धा दिले त्याने.

पुढच्या तासाभरात आम्हाला काही चांगले फोटो मिळाले. त्यात विशेष होते Golden-breasted Fulvetta, Chestnut-tailed Minla, Green-tailed Sunbird. इतरही काही पक्षी दिसले तेवढ्या वेळात.

Warbler मिळणं आमच्यासाठी महत्वाचं होतंच पण त्याबरोबर आम्हाला Great Parrotbill सुद्धा बघायचा होता. १-२ वेळा त्यांचे आवाज ऐकू आले, पण तेवढंच. बराच वेळ शोधून सुद्धा नाहीच दिसला तो.

आता ९ वाजत आले होते, त्यामुळे आम्ही निघायच्या तयारीत होतो तेवढ्यात आम्हाला अजून एक warblar दिसला. हा Large-billed Leaf Warbler सुरुवातीला खूप लांब होता आमच्यापासून. पण थोड्या वेळात एका झाडावरून, दुसऱ्या झाडावर असं करत तो काहीसा जवळ आला आणि आम्हाला बऱ्यापैकी फोटो सुद्धा मिळाले.

होमस्टे मध्ये आमचा ब्रेकफास्ट तयारच होता, त्यामुळे वाट बघावी लागली नाही. मग पुढच्या अर्ध्या तासात बॅगा भरून आम्ही तयार होतो. सव्वादहाच्या सुमारास मग आम्ही मार्गस्थ झालो. ह्या वेळेस आमच्या ड्रायव्हर्स नि होमस्टे च्या मालकांना विचारून घेऊन कुठल्या रस्त्याने (रुम्बुक, सोरेंग मार्गे) जायचं हे नक्की केलं होतं.

गुगल मॅप वर ४ तास लागतील असं दिसलं. पण येतांना रस्त्यांची परिस्थिती बघितलेली असल्याने आम्ही त्यात १ तास वाढवला. जेवायला १ तास अजून धरला तरी ४ वाजेपर्यंत पेलिंग ला पोहोचू असा अंदाज होता. म्हणजे एखाद तास बर्डिंग सुद्धा करता येईल असं ठरलं.

पण आमचा हा अंदाज सपशेल चुकला. सुरुवातीचे रस्ते तर वाईट होतेच पण मधे ट्रॅफिक सुद्धा लागला. एका ठिकाणी रस्ता बंद झाल्याने नदीच्या कडेकडेने वळसा घालून जावं लागलं. त्या भागाला रस्ता म्हणणं म्हणजे आपल्या खड्डेवाल्या रस्त्यांचा सुद्धा अपमान झाला असता. लंच साठी सुद्धा खूप वेळ गेला (त्या हॉटेल मालकाच्या मते आम्ही ७ जण एकदम येणार होतो तर आधी सांगायला हवं होतं 😟). बराच वेळ गेला असल्याने एक टी-ब्रेक सुद्धा झाला. आमच्या ब्लूबेन हॉटेल ला पोहोचलो तेव्हा तब्बल ७ वाजले होते (बाहेर पूर्ण काळोख होता). इथे आमची खोली होती तिसऱ्या मजल्यावर (सांगतोय एवढ्यासाठी कि वर जायला लिफ्ट नव्हती). पोहोचल्यावर लगेचच हॉटेल रिसेप्शन वर कळलं कि जेवणाची ऑर्डर पुढच्या १५ मिनिटात द्यावी लागणार होती, नाहोतर ते किचन बंद करणार होते.

झोपण्यापूर्वी आम्हाला अजून एका गोष्ट करावी लागली. अविनाश इथे आधी येऊन गेला असल्याने त्याला हे माहित होतं कि आम्ही सकाळी ज्या वेळेस निघतो (साधारण ५/५:३० वाजता) त्या वेळेस हॉटेल चा मुख्य दरवाजा बंद असतो. मग तिथे रात्री झोपायला असणाऱ्या एका स्टाफ चा फोन नंबर घेऊन ठेवला.

पाचवा दिवस: पेमायांगत्से मोनास्टरी आणि पक्षी संग्रहालय

नेहमीप्रमाणे ५:३० वाजता आम्ही तयार झालो, तोपर्यंत छान उजाडलेलं होतं. आमची रूम एकदम वरच्या मजल्यावर होती आणि तिथल्या कॉमन बाल्कनी मधून समोरचे बर्फाच्छादित डोंगर अतिशय सुंदर दिसत होते. पृष्ठभागात कांचनजंगा (भारत-नेपाळ सीमेवरील भारतातील सर्वोच्च शिखर) डोंगर रांगा आणि पुढे थोडे छोटे डोंगर. मी मोबाईल मध्ये फोटो काढले खरे, पण प्रत्यक्षात जेवढा सुंदर देखावा होता, त्याच्या १०% सुद्धा फोटोत आलेला नाही.

पण तेव्हा जे काही फोटो मिळाले तेवढेच, कारण पुढच्या २ दिवसात एकदाही परत अशी संधी मिळाली नाही. धुकं आणि पाऊसामुळे ती पर्वतशिखरे परत एकदाही दिसली नाहीत.

आम्ही आज ज्या मोनास्टरी भागात जाणार होतो, ते आमच्या हॉटेल पासून फक्त ३-४ कि मी अंतरावर होतं.जाताना रस्त्यात आम्हाला एक बाग लागली, जिथे खूप सारे उंच-उंच वृक्ष होते. नीट बघितल्यावर तिथे आम्हाला सीबीआ, बुलबुल असे काही पक्षी दिसले. उजाडलेलं असलं तरी फोटोग्राफी साठी पुरेसा प्रकाश नव्हता, त्यामुळे मग आम्ही तिथे थांबलो नाही. थोडं पुढे एक छोटं तळं दिसलं, इथे एक Sikkim Treecreeper दिसल्यामुळे अविनाश ने थोडं थांबायचा निर्णय घेतला. तिथे Sikkim Treecreeper ची जोडी होती, दोघेही अगदी लगबगीने घरट्याची तयारी करत होते बहुतेक. थोडा वेळ निरीक्षण केल्यावर आम्हाला त्यांचं घरटं (झाडातली ढोली) पण दिसलं.

पुढचे २ तास आम्ही मोनास्टरी जवळच्या भागात पक्षी बघत हिंडलो. तिथे एक हेरिटेज रिसॉर्ट आहे, तिथे आतमध्ये जाऊन थोडं बर्डिंग तिथेही केलं (आत जाण्याची परवानगी घेऊन). रिसॉर्ट च्या प्रवेशद्वाराजवळ २ Verditer Flycatchers आणि १ Large Niltava लगेचच दिसले. थोड्याच वेळात मग आपल्या सकाळच्या न्याहारीत मग्न असणारे इतरही बरेच पक्षी दिसले. त्यात Golden-throated आणि Great बार्बेटस होते. मिनिव्हेट्स होते, Shrike-babblers, Grey Treepies, Ashy Drongos, Tits, आणि Fantails सुद्धा होते.

ह्या झाडावरच्या पक्षांशिवाय आकाशात भिरभिरणारे असे Himalayan Swiftlets आणि White-throated Needletails सुद्धा दिसले.

मग दिसला तो रंगीबेरंगी sunbird (Mrs. Gould’s Sunbird). तो एवढ्या वेगात एका फांदीवरून-दुसऱ्या फांदीवर जात होता कि त्याचे फोटो काढतांना आमची दमछाक झाली. त्याचे फोटो काढण्याच्या नादात वर उडणाऱ्या cuckoo कडे दुर्लक्षच झालं होतं पण आमच्या नशिबाने ती Large Hawk-cuckoo आमच्या डोक्यावर असलेल्या फांदीवर बसली. आणि तिच्या आवाजामुळे तिची ओळख पटणं सोपं झालं.

इथे Striated Bulbul दिसेल का असा प्रश्न मी सकाळी अविनाश ला विचारला होता. ते लक्षात ठेवून त्याने मग मला लांब बसलेला बुलबुल दाखवला. पण तो खूप लांब असल्याने तेवढे चांगले फोटो मिळाले नाहीत. जवळच्या एक तारेवर मग २ अगदी सहज दिसणारे पक्षी दिसले, पण फोटोसाठी त्यांची बॅकग्राऊंड अगदी मस्त होती.

आता आम्हाला त्या Mrs. Gould's Sunbird ची जोडी परत दिसली, आणि ह्या वेळेस थोडे बरे फोटो देखील मिळाले. परत एकदा सुतारपक्षाचे आवाज आले. खरं सांगायचं तर मला कुठला सुतारपक्षी हे फक्त आवाजावरून अजिबात समाजात नाही पण अविनाश ने तो Crimson-breasted Woodpecker असल्याचं लगेच सांगितलं.

अशा मस्त सुरुवातीनंतर, आता अचानक असं जाणवलं कि पक्षांची हालचाल एकदम थंडावली आहे (कदाचित सकाळच्या वेळात सगळ्या पक्षांना त्यांचं अन्न व्यवस्थित मिळाल्याने ते आता शांत झाले असतील). मग हीच वेळ निवडून आम्हीपण ब्रेकफास्ट करायचं ठरवलं. काल रात्री जेवणानंतर बाहेर पडून आम्ही ब्रेड, जॅम, काही फळं अशी खरेदी केली होती, ती आता कामी आली.

पोटोबा झाल्यानंतर परत एकदा विठोबांकडे (पक्षी आमचे विठोबाच म्हणायचे) वळायचं ठरलं. ह्या वेळेस आम्ही Rabdentse Bird Park ला भेट देणार होतो. अविनाश ने मग माहिती दिली, कि हा भाग पूर्वी पूर्णपणे घनदाट असं जंगल होत, ज्यात खूप पक्षी दिसायचे. पण हल्लीच्या काळात, तिथेच एक पक्षी संग्रहालय उभं राहिलंय (जे अर्थातच पर्यटकांसाठीच मुख्य आकर्षण बनलंय), पण त्यामुळे जंगलाचा थोडा भाग हा त्यात नाहीसा झाला. आम्हाला जरी संग्रहालयात जायचं नसलं तरी बाकी जंगलाकडे जाण्याचा मार्ग हा आतूनच होता.

प्रवेशद्वाराजवळ गेल्यावर कळलं कि आम्ही जरा लवकरच तिथे पोहोचलो होतो, कारण तो दरवाजा १० वाजेपर्यंत उघडणार नव्हता, म्हणजे आम्हाला अजून निदान तासभर तरी वेळ काढावा लागणार होता. मग आम्ही तिथून जवळच थोडं फिरण्याचा निर्णय घेतला. ह्या सगळ्या भागात दुतर्फा अगदी छान जंगल होतं, त्यामुळे तिथेही काही दिसण्याची शक्यता होतीच. आणि झालंही तसंच. तिथे आम्हाला Little Pied Flycatcher चे छान फोटो मिळाले.

गेट उघडायला अजूनही बराच अवकाश होता पण एका विचित्र अशा घटनेमुळे आम्हाला लवकर आत जाता आलं. त्याच झालं असं कि, त्याच वेळेस एक अंत्ययात्रा तिथे आली, त्यांचा मार्ग सुद्धा त्यांचं पार्क मधून जात होता त्यामुळे गेट लवकर उघडलं. उघडलेल्या दरवाजायातून मग आम्ही सुद्धा आत गेलो. आतमध्ये एक छोटं रेस्टॉरंट होतं, तिथे आम्ही आधी मॅग्गी आणि चहा असं थोडं खाऊन घेतलं (जेवायला उशीर होणारच होता नाहीतरी).

आम्ही जंगलाकडे निघालो तेव्हा इतरही बरेच पर्यटक त्या रस्त्यावर आले (पक्षी संग्रहालय बाजूला ठेवून). मग समजलं कि ह्याच रस्त्यावर पुढे एका भग्न राजवाड्याचे अवशेष ठेवलेले आहे. मग असंही कळलं कि पूर्वी सिक्कीम ची राजधानी पेलिंग येथे असतानाच हा राजाचा महाल होता, तो पुढे नेपाळ च्या राजाने आक्रमण केल्याने त्याला सोडावा लागला, त्याचेच हे अवशेष.

तिथलं आमचं पक्षीनिरीक्षण हे बऱ्याच पर्यटकांसाठी एक आश्चर्याची गोष्ट होती. त्यांना नक्की समजत नव्हतं, कि हे लोक असं थांबून झाडांकडे/जंगलात काय बघत आहेत. काही जणांनी तर विचारलं देखील.

आजूबाजूला उंच उंच झाडे होती, एकूण जंगल अगदी मस्त वाटत होतं. आत शिरल्यावर लगेचच आम्हाला एक Snowy-browed Flycatcher दिसला. एक वेगळा (ह्या ट्रिप मध्ये आधी न दिसलेला) पक्षी दिसल्याने सगळ्यांची फोटोसाठी धावपळ सुरु झाली. मग आम्हाला २ Large Niltavas (पेलिंग च्या आसपास हे पक्षी बरेच वेळा दिसले आम्हाला) आणि एक Little Pied-Flycatcher दिसला. थोडं पुढे Rufous-winged Fulvetta सुद्धा होता.

ह्या परिसरात White-gorgeted Flycatcher पक्षी दिसण्याची खूप शक्यता होती. हा तसा दुर्मिळ आहे आणि सहसा झाडीतून बाहेर येत नाही, त्यामुळे तो दिसणं किंवा त्याचा फोटो मिळणं कठीण असत. पण थोडं पुढे गेल्यावर अविनाश ने ह्याचा बारीकसा आवाज ऐकला. पण तो आवाज नक्की कुठल्या दिशेने, कुठल्या झाडावरून येतोय ह्याचा अंदाज येत नव्हता. आमची वाट बघायची तयारी होतीच पण इथून मग पुढचे २ तास आम्ही त्याच २० मीटर च्या परिघात हिंडत होतो.

मुख्य मार्ग सोडून अविनाश मग थोडा वर जंगलात घुसला. बराच वेळ शोधल्यावर त्याला Flycatcher दिसला. आता दिसला, म्हंटल्यावर आमच्या पण अपेक्षा वाढल्या. मग धीर करून आम्ही पण जंगलात घुसलो (थोडा कठीण चढ होता पण एकमेकांच्या मदतीने आम्ही गेलो आत). पण तोपर्यंत त्या पक्षाने त्याची जागा बदलली होती, आता तो अविनाश ला सुद्धा दिसत नव्हता.

हि अशी धावपळ पुढे बराच वेळ चालू होती. कधीतरी तो आम्हाला ओझरता दिसायचा पण फोटो काढायला कॅमेरा घेतल्यावर गायब. थोड्या वेळाने, आमच्यापासून साधारण ३०-४० फूट खाली दरीच्या दिशेला त्याची हालचाल जाणवली. असं लक्षात आलं, कि फिरून फिरून तो flycatcher परत त्याच भागात बसत होता. पण एवढ्या खाली उतरणं आम्हा सर्वांना काही शक्य नव्हतं. अविनाश एकटा खाली जाऊन आला, त्याला एक फोटो सुद्धा मिळाला. पण वरून काही त्याचं दर्शन होत नव्हतं.

आता आमचा धीर संपत आला होता. तब्बल २ तास घालवून सुद्धा एकही फोटो अजून मिळाला नव्हता. पण आम्ही तरीही तिथे तग धरून होतो. आणि आमच्या धीराचं शेवटी चीज झालं. flycatcher तिथेच खाली होता, पण एका ठराविक अँगल ने आम्हाला वरून त्याचं व्यवस्थित दर्शन झालं, आमच्यापैकी बहुतेकांना फोटो सुद्धा काढता आले. मोठ्या कष्टाने मिळालेल्या ह्या लाइफर चं मोल काही औरच होतं.

पर्यटकांपैकी काही मंडळी जी वर जाऊन परत आली होती, त्यांनाही आम्हाला तिथेच बघून आश्चर्य वाटलं. मग त्यांना कॅमेऱ्यातले फोटो दाखवले तेव्हा त्यांचं समाधान झालं. मनातल्या मनात त्यांनी आम्हाला मुर्खात देखील काढलं असेल कदाचित. ते जे असेल ते असो, आमचं मात्र पूर्ण समाधान झालं होतं.

मग आम्ही अजून वर न जाता, परत फिरलो. साडे बारा वाजले होते, त्यामुळे जेवायला थोडा वेळ होता. आज दुपारचं सत्र हे साधारण तासभर अंतरावर असलेल्या खेचिपेरी तलावाजवळ असणार होतं. त्यामुळे मग आम्ही तिथे जाऊन जेवायचं ठरवलं.

तिथे पोहोचायला जवळजवळ २ वाजले होते, पण अमोस (आमचा ड्राइवर) ने तिथल्या एका रेस्टॉरंट मध्ये आधीच वर्दी देऊन ठेवली होती, त्यामुळे जास्त वेळ थांबावं लागलं नाही. रेस्टॉरंट अगदी लहानसं होतं, त्याने आमच्यासाठी एक छोटी दुकानवजा खोली बाजूच्या इमारतीत तयार ठेवली होती. जेवण म्हणजे भात, आमटी, २ जंगली भाज्या, ऑम्लेट असं साधंसच होतं, पण रुचकर होतं. त्यामुळे जेवण अगदी मस्त झालं.

जेवणानंतर आम्ही तलावाकडे निघालो. साधारण एखाद किलोमीटर त्या तळ्याच्या बाजूने फिरलो पण तिथे फार काही हालचाल (पक्ष्यांची) दिसली नाही. अगदी शेवटी, जीथे थोडा गवताळ भाग होता तिथे मग Black-throated Prinia ची एक जोडी दिसली. कसेबसे १-२ फोटो तेवढे मिळाले.

परत जातांना मात्र एका ठिकाणी White-tailed Nuthatch दिसला. नीट बघितलं तर ४ Nuthatch होते तिथे. थोडा वेळ तिथे थांबल्यावर अजून काही पक्षांचं तिथे आगमन झालं (Black-eared Shrike Babblers, some Yuhinas, and Fulvettas). ह्यांचे फोटो काढतो होतो तर अचानक अविनाश ने सगळ्यांचं लक्ष एका छोट्या निळसर पक्षाकडे वळवलं, तो होता Pygmy Flycatcher. हाही एक फारसा न दिसणारा पक्षी, अगदी अविनाश ने सुद्धा हा आत्ता फक्त दुसऱ्यांदा बघितलेला.

इथे शेवटच्या १५ मिनिटात पूर्ण २ तासांचं बर्डिंग झालं. त्या आनंदात मग एक चहा नसता झाला तरच नवल. परत एकदा त्याच उपहारगृहात गेलो, तिथे छान आलं घातलेला चहा मिळाला. मग आरामात ६ वाजेपर्यंत हॉटेल वर गेलो.

आज रात्रीच्या जेवणासाठी आम्ही हॉटेल मध्ये न थांबता (कालच इथलं जेवण तेवढं चांगलं नव्हतं म्हणून), जवळच्या एक उपाहारगृहात गेलो.

सहावा दिवस - अलविदा सिक्कीम

आज आमचा सिक्कीम मधला शेवटचा दिवस असणार होता आणि त्यातही बराचसा प्रवासात जाणार होता. पण सकाळी एक सत्र आम्ही परत एकदा मोनास्टरी भागात करणार होतो, जमलं तर मोनास्टरी च्या आत सुद्धा जाणार होतो.

सकाळी ४:३० वाजता उठलो, तर फोन वर बरेचसे मेसेज ओपरेशन सिंदूर बाबत होते. दिवसभरात ह्यावर मग थोडं डिस्कशन आमच्या ग्रुप मध्येही झालं. भारताने चांगलं पाऊल उचललं ह्याचा अभिमान होताच पण युद्धाची थोडी भीतीसुद्धा होती.

आज दिवस उजाडल्यापासूनच सगळीकडे धुकं होतं, त्यामुळे फोटोसाठी प्रकाश चांगला असणार नव्हता. अर्थात त्यामुळे काही आम्ही फोटो काढणं सोडणार नव्हतो म्हणा.

सुरुवात केल्यावर लगेचच आम्हाला एक Grey-winged Blackbird दिसला. त्याने एका मोठ्या गांडूळाची शिकार केली होती आणि त्याचे तुकडे करून बहुतेक घरट्याकडे घेऊन जात असावा. आज आम्हाला एक वेगळा सुतारपक्षी सुद्धा दिसला. तो होता Bay Woodpecker. थोडा लालसर रंगाचा हा पक्षी, आधी आम्ही त्याचा फक्त आवाज ऐकला पण थोड्याच वेळात त्याचं आगमन झालं. त्याच्याबरोबरीनेच मग एक Nuthatch सुद्धा दिसला.

आजही आमचा ब्रेकफास्ट हा कालच्यासारखाच ब्रेड/चीज, फळं, आणि जुस असाच होता. तोपर्यंत ढग, धुकं थोडं कमी झालं होतं, त्यामुळे परत एकदा काही पक्षी नीटपणे दिसू शकले.

आमच्याकडे अजून थोडा वेळ असल्याने मग आम्ही पेमायांगत्से मोनास्टरी ला भेट दिली. हे बुद्ध मंदिर १७व्या शतकात (१६४७) लामा ल्हासुन चेंगपो याने बांधलं. इथे असणाऱ्या भिक्कूना एक विशेष दर्जा असतो. त्यांना विशेष महत्व दिलं जातं, ती प्रथा आजही मानली जाते. इथे आम्ही काही ७-८ वर्ष वयाचे लामा बघितले, ते इथेच राहुन त्यांचं शिक्षण आणि धर्मकार्य पूर्ण करतात.

मोनास्टरी ची संपूर्ण इमारत रंगीबेरंगी आहे, आत सुद्धा रंगांचा वापर मुक्त हस्ताने केल्याचं जाणवतं होतं. पण फोटो काढायला परवानगी नसल्याने ते इथे दाखवता येणार नाही. आम्ही तिथे पोहोचलो, तेव्हा त्यांचं काहीतरी सामूहिक मंत्र पठण चालू होते. एक वृद्ध लामा अग्रस्थानी होते, तर त्यांचे अनुयायी बरोबरीने मंत्रपठण करत होते. तिथे एक जुन्या वस्तूंचे संग्रहालय सुद्धा आहे. थोडा वेळ तिथे थांबून मग आम्ही हॉटेल वर परतलो.

१० च्या सुमारास आम्ही रॉन्गटॉन्ग कडे निघालो. ते अंतर साधारण १२० कि मी होत, आणि गुगल मॅप ने पाच तासाचा प्रवासाचा वेळ दाखवला. आधीच्या अनुभवांवरून जास्त वेळ लागेल हे आम्ही गृहीत धरलं होत, पण ह्या वेळेसही आमचा अंदाज सपशेल चुकलाच.

आज आम्ही जोरेंथान्ग-दार्जिलिंग-कुर्सेओंग मार्गे प्रवास करणार होतो. जोरेंथान्ग ला पोहोचायच्या आधी एके ठिकाणी आमची गाडी अकस्मात थांबली, पुढे बघितलं तर घाटात खूप गाड्या आमच्या पुढेही थांबलेल्या होत्या. बाहेर जाऊन चौकशी केली तेव्हा कळलं, कि रस्त्याचं काम चालू आहे आणि निदान पूढचा १ तास तरी आम्ही पुढे सरकू शकणार नव्हतो. मग तो तासाचा दीड तास झाला आणि आम्ही पुढे निघालो. दुपारच्या जेवणात मात्र फार वेळ गेला नाही.

पुढचं आव्हान होतं ते दार्जिलिंग मधल्या ट्रॅफिकचं. एकतर कुठेही सपाट रस्ता नाही आणि त्यात आहेत ते सगळे अरुंद रस्ते. त्यामुळे समोरासमोर गाडी आली, कि ड्राइवर ची कसोटी लागत होती. काही ठिकाणी थोडा रुंद रस्ता मिळालाच तर बाजूला पार्क केलेल्या स्थानिक गाड्या होत्या. हा त्रास कमी होता म्हणून मग अचानक सगळीकडे धुकं पसरलं (आपण स्वतः गाडी चालवत नाही ह्याचं इतकं बरं वाटलं त्यावेळी). अचानक त्या धुक्यात आगगाडीचा आवाज आला आणि समोर आली दार्जिलिंगची ती फेमस ट्रेन (राजेश खन्ना-शर्मिला टागोर ह्यांच्यावर चित्रित झालेल्या 'मेरे सपनोंकी रानी... ' ह्या प्रसिद्ध गाण्यातली).

पाचच्या सुमारास आम्ही घूम गावाजवळ होतो, अजून वीसेक कि मी चा प्रवास बाकी होता. सकाळपासून गाडीत बसून आमचे पाय आंबून गेले होते, त्यामुळे मग एक छोटा ब्रेक घेतला (चहासाठी आणि पाय मोकळे करण्यासठी). पुढे कुर्सेओंग जवळ परत एकदा थांबावं लागलं. कारण काय, तर समोर एका ट्रक मधून पाईप उतरवण्याचं काम चालू होता, आणि रस्ता अरुंद असल्याने आम्हाला ट्रक च्या बाजूने जाणं शक्य नव्हतं. नशीब एवढंच, कि ते काम १५ मिनिटात संपलं. आता बाहेर पूर्ण काळोख झाला होता आणि इथले वळणावळणांचे रस्ते काही केल्या संपत नव्हते.

याम्फु ह्या आमच्या होमस्टे ला पोहोचायला शेवटी ७:३० वाजले (सकाळी आम्ही इथे पोहोचून संध्याकाळचं बर्डिंग करूया ह्या विचारात होतो 🤪).

शेवटचा दिवस - एक अनपेक्षित लाइफर

सकाळी ५:३० च्या आधीच आम्ही तयार होतो. आजच सत्र हे फक्त ८ वाजेपर्यंतच असणार होतं. आमच्या आत्तापर्यंतच्या अनुभवावरून एअरपोर्ट वर पोहोचायला नेहमीपेक्षा जास्त वेळ लागेल असं गृहीत धरून, त्याप्रमाणे ९:३० च्या आत होमस्टे सोडणं गरजेचं होतं.

आजच्या सत्रासाठी एक लोकल गाईड आमच्या बरोबर होता. खरंतर अविनाश असतांना वेगळा गाईड असण्याची गरज नव्हती, पण इथल्या नियमांप्रमाणे कोणीतरी स्थानिक बरोबर घेणं भाग होतं. पुढल्या २-२.५ तासांमध्ये आमचं लक्ष्य असणार होते २ बाजा (Black Baza आणि Jerdon’s Baza) व Chestnut-winged Cickoo.

योगायोग असा कि आज आम्ही फक्त ठराविक पक्ष्यांच्या शोधात होतो (वेळ कमी असल्याने) आणि इथे तर बाहेर पडल्या पडल्या लगेचच खूप सगळे इतर पक्षी दिसायला सुरुवात झाली. त्यात Blue-throated Barbet होते, Common Hill Myna, Wedge-tailed & Pin-tailed Green Pigeons होते, २ प्रकारचे सुतारपक्षी, Oriental Cuckoo-shrike, Drongos, Great Barbet, काही विचारू नका. इतर वेळी काही दिसत नाही आणि आज मात्र सगळे फोटो काढण्यासारखे जवळ होते. आणि आम्ही मात्र पुढे जात राहिलो कारण आमच्या गाईडला एक अशी जागा माहित होती, जिथे Black Baza दिसण्याची शक्यता जास्त होती.

तिथे पोहोचल्यावर फार शोधाशोध करावी लागली नाही. दूर एका झाडावर बाझा चं घरटं होतं आणि त्यात तो निवांत बसून होता. पक्षी ओळखता येईल इतपत फोटो मिळाले आणि घरट्यावर बसलेल्या पक्ष्याला त्रास होता काम नये, त्यामुळे आम्ही तिथे जास्त थांबलो नाही. आम्ही ते फोटो काढत होतो तोपर्यंत अविनाश ने जवळच २ Common Green Magpies आणि एक Green-billed Malkoha शोधला होता.

आता आमचं पुढचं लक्ष्य होतं Jerdon’s Baza. इथेही आम्हाला फार शोधावं लागलं नाही. एका लांबच्या झाडावर बसलेला पक्षी आमच्या गाईड ने शोधला, पण त्याच्या जवळ जायला काही सोपा मार्ग नव्हता (दरीत ट्रेक करून जाणं तेवढं सोपं नव्हतं). मग गाडीतून शक्य तेवढ्या जवळ जाऊन आम्ही त्याचे काही फोटो घेतले. २ टार्गेट्स तर झाली, आता उरली होती फक्त cuckoo. माझ्यासाठी खरंतर तीच जास्त महत्वाची होती, कारण बाकीचे दोन्ही पक्षी मी आधी बघितलेले होते (चांगले फोटो सुद्धा होते त्यांचे) पण cuckoo लाइफर होती.

गाईड आणि अविनाश ने तिला शोधण्याचे पूर्ण प्रयत्न केले. आधी माहित असलेल्या २ जागा बघून झाल्या पण तिथे आज cuckoo नव्हती. आता एक शेवटची जागा होती, आणि नशिबाने ती जागा आमच्या परतीच्या वाटेवर होती (त्यामुळे उशीर न करता तिथे जाता येणार होतं). इथे गेल्यावर मात्र, खाली खोल दरीतून पक्ष्याचा आवाज ऐकू आला. आता माझ्या अपेक्षा वाढल्या (मी सोडून बाकी सगळ्यांनी हि cuckoo आधी बघितलेली होती).

आज नशीब खरंच जोरावर होत माझं. फार वेळ वाट पाहायला न लावता, ती cuckoo छानपैकी समोरच्या एका फांदीवर येऊन बसली. नुसती बसली नाही तर तिथेच तीन छान गायन देखील केलं.

अशा तऱ्हेने आमचं सकाळचं सत्र सुफळ संपूर्ण झालं आणि आनंदाने आम्ही होमस्टे ला परतलो. आधी सांगितलेलं असल्यामुळे त्यांनी ब्रेकफास्ट तयार ठेवला होता. मग पटापट आवरून बॅगा भरल्या आणि ९ वाजताच आम्ही बागडोगरा विमानतळाकडे निघालो.

सकाळी असं कळलं होतं कि आज सकाळी ११ ते दुपारी ५, मुंबई एअरपोर्ट बंद होता (पावसाळापूर्व तयारी साठी). कदाचित त्यामुळे असेल, पण विमान तासभर उशिरा पोहोचलं आणि मुंबईत बाहेर पडल्यावर रिक्षा/टॅक्सी साठी खूप गोंधळ होता. तेवढं सोडलं तर प्रवास व्यवस्थित झाला, आणि रात्रीच्या जेवणासाठी मी घरी होतो.

शेवटी थोडं

एकूण पाहता सगळी ट्रिप अविस्मरणीय झाली. ह्या वेळेस मिळालेले ४ लाइफर्स धरून मी बघितलेल्या पक्षी-प्रजातींची संख्या ९९१ झाली. थोडा वेगळा भूप्रदेश बघायला मिळाला, तिथल्या स्थानिकांच जीवन बघता आलं. समविचारी मित्रांची कंपनी तर मी आधीपासून गृहीतच धरली होतीच म्हणा.